1. Treba znati da duša koja navraća na zlo i nagon sebičnosti varaju čovjeka, te mu ružne stvari predočavaju kao lijepe, a lijepe kao ružne. Prema tome, u svođenju računa neophodno je u potpunosti očistiti se od samoga sebe, odnosno potrebno je sebe staviti na mjesto nekoga drugog i onda pristupiti obračunu. U predajama stoji da vjernik prilikom vršenja obračuna mora sebi pristupiti pažljivo kao što ortak svodi račun sa svojim ortakom i, drugim riječima, sve svoje kretnje, svoja sjećanja, misli i postupke utjeloviti pred sobom, te bez trunke popuštanja i gledanja kroz prste razmotriti sva svoja djela.
Prenosi se da je Božiji poslanik, s.a.v.a., rekao:
لا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤمِناً حَتّى یُحاسِبَ نَفْسَهُ أشَّدَ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّریكِ شریکَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْدَهُ.
“Niti jedan Božiji rob neće biti vjernik sve dok ne svede račun sa samim sobom strožije negoli ortak svodi račun sa ortakom svojim i gospodar sa robom svojim.”[8]
U jednoj predaji koja se prenosi od Zapovjednika pravovjernih, mir neka je s njim, opširno je pojašnjen način na koji se treba vršiti obračun:
سُئِلَ أمیرُالْمُؤمنینُ عَلَیهِ السَّلامُ کَیْفَ یُحاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَه؟ قالَ إذا أصْبَحَ ثُمَّ أمْسی رَجَعَ إلی نَفْسِهِ وَ قالَ یا نَفْسُ إنَّ هذا یَوْمٌ مَضی عَلَیْكِ لا یَعُودُ إِلَیكَ أبَداً، وَ اللهُ سائِلُكِ عَنْهُ فیما أفْنَیتِهِ فَمَا الَّذي عَمِلْتَ فیهِ؟ أذکَرتِ الله أمْ حَمَدْتِهِ؟ أقَضَیْتِ حَقَّ أخٍ مُؤمِنٍ؟ أَنَفَّسْتِ عَنْهُ کُرْبَتَهُ؟ أحَفظْتِهِ بِظَهْرِ الغَیْبِ فی أهْلِهِ وَ وُلْدِهِ؟ أحَفظْتِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ فِي مُخَلّفیهِ؟ أکَفَفْتِ عَنْ غیبَةِ أخٍ مُؤمِنٍ بِفَضْلِ جاهِكِ أاَعنْتِ مُسْلِماً؟ مَا الَّذي صَنَعْتِ فیهِ؟ فَیَذْکُرُ ما کانَ مِنْهُ فَإنْ ذَکَرَ أنَّهُ جَری مِنهُ خَیْرٌ حَمِدَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَبَّرَهُ عَلی تَوْفیقِهِ، وَ إنْ ذَکَرَ مَعْصیَةً أوْ تَقْصیراً، اسْتَغفَرَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَزَمَ عَلی تَرْكِ مُعاوَدَتِهِ وَ مَحی ذلِكَ عَنْ نَفْسِهِ بِتَجْدیدِ الصَّلوةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ…
“Zapovjednik pravovjernih, mir neka je s njim, je upitan: ‘Kako da čovjek svede račun sa samim sobom?’ On odgovori: ‘Kada čovjek osvane, zatim omrkne, preispita se te sam sebi kaže: Ovaj dan ti je uistinu prošao i više ti se nikad neće vratiti, a Bog će te pitati u čemu si ga proveo i šta si u njemu uradio? Da li si se Boga sjećao, ili si Ga hvalio? Da li si ispoštovao pravo brata svoga vjernika? Da li si mu tugu odagnao? Da li si, u odsustvu njegovom, brinuo o porodici njegovoj i djeci njegovoj? Da li si se nakon smrti njegove brinuo o onima koje je iza sebe ostavio? Da li si čašću svojom spriječio ogovaranje brata vjernika, da li si ijednom muslimanu pomogao? Šta je to što si u ovom danu uradio? Potom se prisjeti šta je sve radio, pa ako se sjeti da je dobro činio, stane hvaliti Boga Uzvišenog i stane Ga veličati što mu je pomogao; a ako se pak neposluha ili propusta kakvog sjeti, od Boga Uzvišenog zatraži oprost te odluku čvrstu donese da se ostavi navike svoje i izbriše to iz duše svoje, prizivajući ponovo spas Muhammedu i porodici njegovoj čistoj…’”[9]
2. Prilikom obračunavanja treba se posvetiti obaveznim i zabranjenim djelima kako bi saznao da li je u potpunosti ispoštovao Božije naredbe i zabrane ili nije. Potom se treba posvetiti pohvalnim djelima (mustehabima), služenju drugima i činjenju dobrih djela.
3. Nakon što je provjera završena, ako je njen ishod povoljan, onda treba zahvaliti Bogu i od Njega moliti još više uspjeha, a ako je nepovoljan, onda treba od Uzvišenog moliti oprost i spremiti se za nadoknađivanje propuštenog, a nedostatke i manjkavosti otkloniti posredstvom dobrih i pohvalnih djela. Uzvišeni Bog kaže:
إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ
Dobra djela zaista poništavaju loša.[10]
U drugom ajetu je rečeno:
وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ
…I koji zlo dobrim otklanjaju…[11]
Imam Musa ibn Džafer, mir neka je s njim, je rekao:
یا هِشامُ! لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَهُ في کُلِّ یَومٍ فَإنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزادَ مِنْهُ وَ إنْ عَمِلَ سَیِّئاً اسْتَغفَرَ اللهَ مِنْهُ وَ تابَ إِلَیْهِ.
“O Hišame! Nije naš onaj ko se svakoga dana sa samim sobom ne obračuna, pa ako je dobro činio, da se založi da ga umnogostruči, a ako je činio loše, da od Boga oprost zamoli i da Mu se pokaje.”[12]
U drugoj predaji od Imama Bakira, mir neka je s njim, preneseno je:
…ما أحْسَنَ الحَسَناتِ بَعْدَ السَّیِّئاتِ وَ ما أقْبَحَ السَّیِّئاتِ بَعْدَ الْحَسَناتِ.
“…Kako su lijepa djela dobra nakon loših, a kako su ružna djela loša nakon dobrih!”[13]
Zašto ne pridajemo važnost svođenju računa sa samim sobom?
