Zaključak
Među stotinama ličnosti koje se spomnju kao islamski misionari u Evropi od 12 – 15. vijeka Sari Saltuk je bez sumnje ostao najomljenija ličnost kod muslimanskog stanovništva. Glavni izvori za pisanje bili su oni na turskom i albanskom jeziku, jer su radovi na ovu temu na bosanskom jeziku više nego oskudni. Osim ovih izvora tu su i neke enciklopedije i vlastite zabilješke tokom više putovanja. Najznačajnije osvrete na Sari Saltuka napisali su Fahir Iz u Saltuk-name~Ebu Hayr Ruminin rivajetlerden toplandigi Sari-Saltuk menakibi, Harvard Universitesi Basimevi, 1974. godine, Akalin, Şükrü Halûk u Saltuk-nâmedeki Ad Verme Hadiseleri, III. Milli Türk Folkloru Kongresi, Konya, 1989.; Romanya Türkleri ve Sarı Saltuk, Yesevî dergisi, yıl 2, S.24, İstanbul, Aralık 1995. ; Saltuk-nâme I (İnceleme-Metin), doktorska teza odbranjena na İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme I, priredio. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1987. Kasnje je priredio : Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme II, (1988) i Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme III dio (1990.) ; Saltuk-nâme’den Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Ankara, 1990.; Ebülhayr Rumi maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.10, İstanbul, 1994., Kaleshi, Hasan u Legjendat shqiptare për Sari Salltukun, “Përparimi” – revistë kulturore e shkencore, 1 , Prishtinë, 1966., Ibrahimi, Nexhat u Islami në trojet iliro-shqiptare gjatë shekujve, botimi I, Shkup, 1998., Köprülü Fuat Mehmet u Osmanli imparatorlugu´nun Kuruluşu, Ankara, 1972. ; Türk Edebyatinda Ilk Mutesavviflar, Ankara, 1981. i Taib Okiću Sari Saltuk’a ait bir fetva, Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayi I, 1951. ; Bir Tenkidin Tenkidi, Ankara Universitesi ¡lahiyat Fakultesi Dergisi, AÜIFD, Cilt II, 1953. ; Jedna fetva o Sariju Saltuku, Znaci vremena, Vol. 7, br. 24, Sarajevo, 2004.
Mada veoma popularan ipak oskudni su podaci o njegovom stvarnom životu. Narodna mašta je zatamnila njegovu biografiju. Njegovo pravo ime je Muhamed Buhari što nam daje za pravo da zaključimo da je rođen u gradu Buhara li njegovoj okolici. Kao dječak od tri godine ostao je bez oca, a malo poslje i bez majke. Brigu o njemu vodila su dva njegova učitelja, Seravil i Aziz. Pred njima je upotpunio svoje znanje, naučio se pismenosti i vojničkim vještinama. Postoje pretpostavke da je bio i hafiz. Vremenom je izrastao u poznatog duhovnog vođu i predvodio akinđijske pohode u Evropu. Svojim djelovanjem uspio je uspostaviti toleranciju između pravoslavnih i muslimana. U sjećanju naroda ostao je po svom nadimku Sari Saltuk, što bi značilo “Žuti koji je poslan”. Po onome što je zabilježeno u Saltuknami on je ta ličnost koja je simpatisala gazi Osmana rodonačelnika dinastije koja će vladati Osmanskim carstvom više od 600 godina. Po predanju Sari Saltuk je oporučio da se napravi sedam tabuta i pošalje u sedam kraljevina koje će “pobjedonosna vojska osvojiti”. Među tih sedam država uvrštena je i Bosna i Hercegovina.
Najviše biogarfskih podataka o Sari Saltuku nalazimo u Saltuknamai. Još u vrijeme sultan Mehmed Fatiha njegov sin princ Džem zadužio je Ebul Hajr Rumija da sakupi sva usmena predanjao Sari Saltuku. Tokom sedam godina sakupljanja od 1473 – 1480. godine našlo se toliko materijala koje je sabrano u tri dijela (džilta) na 1230 strana. Saltuknama koliko donosi vjerodostojnih podataka, isto u njoj nalazimo veoma mnogo mitskih elemenata.
Omiljenost Sari Saltuka u narodu bila je više puta zloupotrijebljena u političke svrhe, tako što su se pojedinci predstavljati njegovim imenom. Prilikom pisanja Saltukname u njoj se našlo i takvih kazivanja koja sigurno nisu u vezi sa životom stvarnog Sari Saltuka. Očuvanost sjećanja u narodu treba se zahvaliti i tardiciji nomadskih plemena da pred bitke pjevaju o junačkim djelima svojih sunarodnjaka. Veoma popularna su bila ona o Dede Korkutu. Tako nastali epovi su sigurno izvršili i utjecaj na nastanak bošnjačkih epskih pjevanja poput onih o Đerđelez Aliji ili Musi Keseđiji.
Mada je većinu svog života proveo na Krimu i u Babadagau, njegova popularnost prenošena je i u druge dijelove Balkana putem migracija raznih turskih plemena. Vremenom je širom Balkana i Anadolije izgrađeno više turbeta koji se vežu za njegovo ime. Ta turbeta se mnogo posjećuju, a posebno na Aliđun tj. 2. avgusta. Zajednička karakteristika ovih turbeta je da se većina nalazi uz izvore rijeka, da je svrha posjete njima ozdravljenje, da se uz njih kolju kurbani koji se podijele kao milostinja. Takva turbeta nalazimo u Hozatu, kod Korče, na Rumelihisaru, u Blagaju, Babaeskiju, Babadagu, Paštriku itd.
Osim Saltukname, Sari Saltuk, spominje se i u nekoliko pjevanja kod bektašijskih pjesnika, te u Sejahatnamama Ibni Batute i Evlije Čelebije. Postoje predanja da ga je sanjalo više poznatih ličnosti, među kojima i sultan Mehmed Fatih. U 16. vijeku na traženje sultan Sulejmana, Šejhul Islam Ebu Suud izrekao je jedno veoma loše mišljenje o njemu u formi pravnog rješenja (fetve). Kasniji istraživaći utvrdili su da je ova fetva veoma pristrasno donesena i da se sa takvim mišljenjem nisu slagali drugi učenjaci tog vremena poput Ibni Kemala.
Sari Saltuk gledano sa historijske distance nesumnjivo je znamenita ličnost srednjovjekovne Evrope koja je izvršila znatan utjecaj na folklor i etnologiju mnogih naroda. Svojim životom dao je doprinos razvoju narodne književnosti, posebno turske. Sve do sredine 20. vijeka mnoga njegova turbeta bila su mjesta posjećivanja i od pravoslavnog stavnovništva. Također mnoge crkvene grobnice, poput one uz manastir sv. Nauma kod Ohrida ili na otoku Krfu kod crkve sv. Spiridona, bile su smatrane kaburovima Sari Saltuka i posjećivane posebno od bektašija.
Promatran u okvirima od srednjeg vijeka do novjih vremena on je nezaobilazna ličnost historije balkanskih naroda. Ovim radom tek otvaramo vrata daljim istraživanjima vezanim za Sari Saltuka na bosanskom govornom području. Neodvojivo od njegove ličnosti, uz Saltuknamu, su i istraživanja vezana za bektašijski red koji najviše čuva sjećanja na Sari Saltuka.
Manje poznate riječi
abdal – pripadnik polunomadskog plemena u Anadoliji, tursko pleme na sjeveru Avganistana, putajući derviš
ak –bijel, sijed
akindži – član jurišne konjice koja upada u neprijateljsku teritoriju, napadač
akindžik – upad, provociranje neprijatelja od akindžija prije borbe
al – otvoreno crven, rumen, razdražen, a može i podvala, lukavstvo, prevara (hila)
alp – arh. izraz za hrabar, odvažan
arakije – derviška kapica od jareće dlake
ašk – ljubav, oduševljenje
ata – predak, rodonačelnik
baba – šejh jedne tekije, kod bektašija svaki šejh, a baba se dodaje ispred imena
Bejtul-mal – državna kasa
barak – dlakav, kosmat
battal – bezvrijedan, neupotrebljiv, krupan, kabast, glomazan
bed-dova – proklinjanje
bećar – neženja, osoba koja nije u braku
bektaši – pripadnik bektašijskog reda
bektaši sirri – stroga tajna, najpovjerljivije nešto
bektašije – pripadnici reda koji je osnovao Hadži Veli Bektaš (u. 1337.)
džaferi – šitska pravna škola
čelebi – uljudan, vaspitan, lijepo odgojen, glavni šejh mevlevijskog tarikata i šejh nekih bektašijskih tekija
čengi – muzički instrument sličan harfi
dede – zvanje u mevlevijskom, halvetijskom i bektašijskom tarikatu za izgrađenije derviše
derviš – ponizan, smjeran čovjek, siromah
destan – epopeja, epska pjesma
divan edebiyati – Divanska književnost / osmanska knjževnost od 13-19. vijeka
divan šairleri – divanski pjesnici
edebijat – književnost, literatura
ehl-i bejt – porodica Vjerovjesnika :Muhammed, Alija, Fatima, Hasan i Husejin a.s.
evlija – bogougodnik, veoma moralan čovjek, dobri
evlijaluk – svetost, bogougodništvo, besprijekornost
gagauz – naziv za pravoslavne na Balkanu, Besarabiji i Ukrajini
gaza – vojni pohod
gazi – borac za vjeru, ratni veteran, pobjednik
fetva – pravno rješenje u vezi nekog problema
hidrellez – praznik koji se proslavlja 6. maja kao dan redovnog susreta dva bogougodnika Hizira i Ilijasa, vremenski perod od pola godine koji se računa od 6. maja – 8 novembra
himmet – napor, naprezanje, nastojanje, trud, pomoč, naklonost, milost, pomagati, zauzimati se za koga
hünkar – vladar, sultan, bektašije dodaju prije imena Hadži Veli Bektaša
husejni – naziv starog mekama (načina) za izvođenje vjerske poezije; način motanja turbana
ibadethane – molitveni prostor u tekiji
idžazetnama – diploma, svjedočanstvo
ikindija – rano popodne
kabur – grob
kasaba – varošica, gradić
kasum – novembar, druga polovina godine od 8. 11. – 6. 5.
keče – vunena bijela kapica
kerametli – čudotvoran, natprorodan
kizilbaš – jedna grana Alevija
kočaklama – epska pjesma u turskoj narodnoj književnosti
kurban – žrtvena životinja
laz – pripadnik naroda u s-i Turskoj, porijeklom sa južnog Kavkaza, u epskoj poeziji susrećemo izraz poput Laz Osmane
lokma – zalogaj, parče, dio, komad
nazar – pogled, vrsta hamajlije, privučenost
mezheb – vjerska pravna škola
mukašefe sahibi – čovjek Istine (hakikata)
nefes – disanje, dah, bektašijska pjesma koja se čuje prilikom nekih skupova
oba – nomadski šator sastavljen od više dijelova koji su koristili prvi derviši na Balkanu u 13. vijeku
odžak – ognjište, veći broj objekata istaknute porodice ograđen zidom, manje tekije na Balkanu koje su služile kao centri za vaspitanje i obuku bektašija, a kasnije i janjičara. U vrijeme progona bektašija odžakom su nazivana njihova tajna mjesta sastajanja, manja prostorija u tekiji za spremanje napitaka i jela, imanje darovano od sultana vojnim veteranima
oguz – pripadnik turskog nomadskog plemena
on iki imam – dvanaest imama potomaka Muhammed, a.s.
sadik – odan vjeran, privržen, stvarni, istinski, pravi
sari – žut
saz – muzički instrument vrsta tambure sa dugom drškom
sedžada – mali ćilim za obavljanje molitve
sejahat – putovanje
sejjid – potomak hz. Husejina
sihirbaz – onaj koji čini sihir
šehadet – izjava, svjedočenje, mučeništvo
šehzade – princ nasljednik, muška djeca koja se rode nakon što im otac bude promovisan u šejha
šejh – starješina tekije
šerif – častan, pošten, potomci od hz. Hasana
tadž – kruna
tahtadži – pripadnik alevijske zajednice u Anadoliji
zijaretgjah – turbe nekog znamenitog dobrog čovjeka koje stanovništvo često posjećuje, a jednom godišnje tu se održava masovno okupljanje stanovništva
Literatura
Aksan, Doğan: Her Yönüyle Dil, TDK yayını, Ankara, 1982.
Akalin, Şükrü Halûk : Saltuk-nâmedeki Ad Verme Hadiseleri, III. Milli Türk Folkloru Kongresi, Konya, 1989.
Akalin, Şükrü Halûk: Romanya Türkleri ve Sarı Saltuk, Yesevî dergisi, yıl 2, S.24, İstanbul, Aralık 1995.
Akalin, Şükrü Halûk: Saltuk-nâme I (İnceleme-Metin), doktorska teza odbranjena na İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme I, priredio. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1987. Kasnje je priredio : Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme II, (1988) i Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme III dio (1990.)
Akalin, Doç. Dr. Şükrü Halûk: Saltuk-nâme’den Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Ankara, 1990.
Akalin, Şükrü Halûk: Ebülhayr Rumi maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.10, İstanbul, 1994.
Babinger, Franc: Sarı Saltık Dede maddesi, İslâm Ansiklopedisi, c. X, İstanbul, 1966.
Cërabregu, Muharrem: Gjeografia kulturore në harta dhe në regjistrime gjeografike, në: Studimi etnografik i ndryshimeve bashkëkohore në kulturën popullore shqiptare, Prishtinë, 1990.
Cvitković Ivan: Rječnik religjskih pojmova, Sarajevo, 1991.
Cevdet Paşa, Ahmed: Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, C. I, İstanbul, 1969.
Cumbur, Müjgân: Saltuk-nâme’nin Türk Milliyetçiliğindeki Yerine ve Üçüncü Nüshasına Dair, Milli Kültür dergisi, c.1, S.1, Ankara, Ocak 1977.
Čehajić, Džemal: Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1986.
Çelebi, Evliya: Seyahat-nâme, c. I , c. II , c. III, Istanbul, 1314. (h)
Čelebija, Evlija: Putopis, Sarajevo, 1979.
Doğan Akasan: Her Yönüyle Dil, TDK yayını, Ankara, 1982.
Džilo, Hasan: Ibn Haldunov doprinos istraživanju historije, Islamska misao, br. 47, IV, Sarajevo, 1982.
Ebü'l-Hayr-ı Rûmî: Saltuk-nâme I, priredio Şükrü Halûk Akalın, Ankara-İstanbul, 1987.
Ebü'l-Hayr-ı Rûmî: Saltuk-nâme II, priredio Şükrü Halûk Akalın, Ankara-İstanbul, 1988.
Ebü'l-Hayr-ı Rûmî: Saltuk-nâme III, priredio Şükrü Halûk Akalın, Ankara-İstanbul, 1990.
Eraydin, Dr. Selçuk: Tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001.
Eyuboglu, Zeki Ismet: Tesavvuf, tarikatlar mezhepler tarihi, Istambul, 1987.
Gölpınarlı, Abdülbaki: Yunus Emre Hayatı, İstanbul, 1936.
Görpinarli Abdülbaki (pripremio): Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyet-nâme”, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1990.
Grace M. Smith: Some Türbes/Maqams of Sarı Saltuq an Early Anatolian Turkish Gazi-Saint Turcica, XIV, 1982.
Hadžijahić, Muhamed: Islam i muslimani u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1977.
Hafız, Nimetullah: Yugoslavya’da Sarı Saltuk, Renkler, Kriterion yayın evi, Bükreş / Romanya, 1995.
Hafız, Tacida: Blagay’da Sarı Saltuk Türbesi, Renkler, Kriterion yayın evi, Bükreş / Romanya, 1995.
Hasluck, W. F.: Hristianity and Islam Under the Sultans, c.II, Oxford, 1929.
Hejkel, Husejn Muhammed: Odgovor na prigovore, Islamska misao, br. 59-60, V, Sarajevo, 1983.
Hukić, Abdurahman: Arapi i Islam u Evropi, Glasnik VIS-a, br. 7- 9, Sarajevo, 1961.
Ibrahimi, Nexhat: Islami në trojet iliro-shqiptare gjatë shekujve, botimi I, Shkup, 1998.
İbni Batuta: Seyahat-nâme, priredio İsmet Parmaksızoğlu, 1000 Temel Eser, İstanbul, 1971.
Kaleshi, Hasan: Legjendat shqiptare për Sari Salltukun, “Përparimi” – revistë kulturore e shkencore, 1 , Prishtinë, 1966.
Karpat, Kemal: Gagauzlarin Tarihi Mensei Uzerine ve Folklorundan Parcalar, në: Firt International Congress of Folklor, Ankara, 1975.
Kiel, Machiel: Ottoman architecture in Albania (1385 – 1912), Istanbul, 1410 h./ 1990.
Kiel, Machiel : The Türbe of Sarı Saltık at Babadag-Dobrudja, 1977 – 1978. Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 6-7, İstanbul, 1977-1978.
Köprülü, Fuat Mehmet: Osmanli imparatorlugu´nun Kuruluşu, Ankara, 1972.
Köprülü, Fuat Mehmet: Türk Edebyatinda Ilk Mutesavviflar, Ankara, 1981.
Köprülü, Dr Fuad: Historija turske književnosti, Islamska misao, br. 78 – 79, VII, Sarajevo, 1985.
Köprülü, Dr Fuad: Opći pregled na razvoj turskog jezika i književnosti u Anadoliji (XIII – XVI stoljeće), Islamska misao, br. 97 – 98, IX, Sarajevo, 1987.
Mićijević Senad: Blagaj, Mostar, 2004.
Okiç, Tayyib: Sari Saltuk’a ait bir fetva, Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayi I, 1951.
Okiç,Tayyib: Bir Tenkidin Tenkidi, Ankara Universitesi ¡lahiyat Fakultesi Dergisi, AÜIFD, Cilt II, 1953.
Okić, M. Tajib: Jedna fetva o Sariju Saltuku, Znaci vremena, Vol. 7, br. 24, Sarajevo, 2004.
Omerdić, Muharem: Ibni Haldun, Islamska misao, br. 40, IV, Sarajevo, 1982.
Osi, Maliq: Prizren drevni grad …, Prizren, 1996.
Ocak, A. Yaşar: Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkabeleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını, Ankara, 1984.
Önen, Ragip: Bor’da Sarı Saltuk Türbesi (1-2), Yeşil Bor gazetesi, yıl 1,
Özkan, Nevzat: Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK yayını, Ankara, 1996.
Spahić, Mustafa: Povijest islama, Sarajevo, 2000.
Sevgen, Nazmi: Sarı Saltuk ve Aiyos Spiridon (3), Tarih Konuşuyor dergisi, S. 35, Aralık, 1966.
Tirtja, Mark: Prania e kulturës arabo-islame në mite, rite e besime popullore shqiptare”, në:
“Feja, kultura e tradita islame ndër shqiptarët, Simpozium ndërkombëtar (prej 12 deri më 15.10.1992, i mbajtur në Prishtinë), Prishtinë, 1995.
Tufan, Muzaffer: Göç hareketleri ve Yugoslavia Turkleri, cilt 5, sayi 15, Ankara, 1992.
Tevhid, Ahmed: Rum Selçukî Devletinin İnkırazı ile Teşekkül Eden Tavaif-I Mülûk’tan Karahisarî Sahib’de Sahib Ataoğulları, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, cüz 9, Ağustos, 1327.
Vlora, Ekrem: Shënime mbi historin’ e myslimanizmit në Shqipnie, Jeta Muslimane Shqiptare, Revistë Fetare – kulturore, Detroit, VII/4, 1959.
Yörükan, ZijaProf. Dr. Jusuf: BirFetvaMünasebetiyleFetvaMüessesesi, EbussuudEfendiveSarı Saltuk, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. I, Ankara, 1952.
Yüce, Kemâl: Saltuk-nâme'de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını, Ankara, 1987.
……………………. , Yurt Ansiklopedisi, c. 4, İstanbul, 1982.
r
[1] Čehajić,1986.; Smailagić, 1990.; Spahić. 2000.
[2]Hukić, 1961. str. 279. ; Hadžijahić, 1977., str. 26.; Okić, 2004., str. 177.; Mićijević, 2004., str. 95 -104.
[3]Džilo, 1982., str. 44 – 45.
[4]Hejkel, 1983., str. 23-24.
[5]Omerdić, 1982., str. 48.
[6]Babinger, 1966., str. 220 – 221.; Akalin, 1994., str. 360.
[7]Akalin, 1987., str. 7-20.
[8]Aksan, 1982., str. 121.
[9]Akalin, 1989., str. 55.
[10]Ibni Batuta, 1971., str. 102.
[11]Tevhid, 1327. h, str. 5.
[12] Ocak, 1984., str. 33.
[14] Süme, 2002., str. 63.
[15]Köprülü, 1972., str. 145 – 172.
[16]Yüce, 1987., str. 71.
[17]Sümer, 199., str. 15-45.
[18] Yüce, 1987., str. 73.
[19]Yüce, 1987., str. 82.
[20]Köprülü, 1972., str. 430.
[21] Köprülü,1981., str.54- 55.
[22]Babinger, 1980., str. 220.
[23] Güngör – Argunşah, 1991., str. 10.
[24]Ülküsal, 1966., str. 145.
[25]Sevim – Yücel, 1989., str.180 – 181.
[26]Uzunçarşili, 1988., str. 97
[27]Güngör – Argunşah, 1991., str. 11 – 12.
[28]Ibni Batuta, 1971., str. 102.
[29]Köprülü, 1972., str. 436 – 437.
[30]Decel, 1988., str. 635 – 636.
[31] Yüce, 1987., str. 89.
[32]Yüce, 1987., str. 90.
[33]Akalin, 1994., str. 360 – 362.; 1987., str. 20 – 100.
[34]Akalin, 1990., str 298 – 300.
[35]Çelebi , 1314., II, str. 70 – 72.
[36]Sevgen , 1966., str. 2922.
[37]Yorukan, 1952., str. 156.
[38]Hasluck, 1929., str. 429 – 439.
[39]Kiel, 1977-1978., str. 205-225.
[40]Smith, 1982., str.216-225.
[41]Hafiz N., 1995., str. 212-217.
[42]Hafiz T., 1995., str. 218-220.
[43]Sevgen, 1966., str. 3018.
[44]Yurt Ansiklopedisi, 1982., str. 2329.
[45]Po kazivanju šejh Hizr Talata iz Prizrena u proljeće 1987. godine.
[46]Sevgen, 1966., str. 3019.
[47]Sevgen, 1966., str. 3020.
[48]Po kazivanju šejh Hajdar Ibrahima iz Skoplja u proljeće 1987. Godine.
[49]Po kazivanju šejh Adri Huseina Šehu iz Prizrena, u novembru 2004. godine, koji je prepisao ovaj natpis (tarih).
[50]Akalin, 1995., str. 32-35.
[51]Ocak, 1984., str. 12., fusnote 53, 55, 56, 58.
[52]Turci za uštipak, odnosno peksimet kažu “lokma”, pa se ovdje vjerovatno radi o pečenju uštipaka, odnosno peksimeta, gdje jedni to nazivaju “izvlačenje mirisa”, a drugi “sipanje zalogaja”, pošto se kod pečenja uštipaka ili peksimeta “izlijeva” tijesto na tavu.
[53]Akalin, 1993., str. 247-260.
[54]Özkan, 1996., 10-12.; Kao što se zna, jedna od teza o porijeklu Gagauza je da su oni nastali miješanjem raznih turskih plemena. Tedeuz Kowalskom, najstariji sloj je turska zajednica koja je došla sa sjevera. Drugi sloj je turska zajednica koja je došla sa juga prije nego što su Osmanlije došle na Balkan. Treći sloj je nastao od turskih kolonija iz vremena Osmanlija i poturčenih elemenata. Među južnom turskom zajednicom koja je tvorila drugi sloj važno mjesto zauzimaju oni koji su pod komandom Izzedina Keykavusa II i Sari Saltuka iz Anadolije prešli u Rumeliju. Na ove hrišćane ukazuju historijski izvori kao što su djela Tevarih-i Al-i Selçuk od Ali Yazicioglu i Oguz-name od Seyyid Lokmana. U Tevarih-i Al-i Selçuk se navodi da su se ovi Turci, koji su postali hrišćani i koji su na Balkanu ostali poslije Sari Saltukove smrti, izmiješali sa hrišćanskim Turcima koji čine srž i osnovu Gagauza.
[55]Osi, 1996., str. 160.
[56]Kaleshi, 1967., str. 92 – 95.
[57]Po kazivanju šejh Adri Huseina Šehu.
[58]Tirtja, 1995., str. 183.
[59] Ocak, 1984., str. 12.
[60]U predanjima o “dobrim ljudima” čest je motiv prelazak rijeke, jezera ili mora na sedžadi. Takvo jedno kazivanje postoji i u Stocu, a veže se za Mustafu Žuju poznatijeg kao hodža Žujo.
[61]Po kazivanju šejh Jahje Tahira iz Ohrida u ljeto 1985. godine.
[62]Mićijević, 2004., str. 75 – 76.
[63]Kopuz – muzički instrument nešto veći od violine, a manji od violončela.
[64]Köprülü, 1987., str. 28.
[65]Köprülü, 1985., str. 27.
[66]Köprülü, 1985., str. 23.
[68]Yüce, 1987., str. 75.
[69]Köprülü, 1981., str. 440-441.
[70]Cumbur, 1977., str. 52 – 55.
[71]Akalin, 1987., str. 26 – 27.
[72] Akalin, 1987., str. 90.
[73]Akalin, 1988., str. 68.
[74]Gökyay, 1994., str. 77.
[75]Ebu Hajr, 1990., str. 238 – 239.
[76]Ebu Hajr, 1988., str. 108.
[77]Cevdet Paša, 1969., str. 12.
[78]Yüce, 1987., str. 216.
[79]Ebu Hajr, 1987., str. 369 – 378.
[80]Abdal – tursko pleme na sjeveru Avganistana; pripadnik polunomadskog plemena u Anadoliji.
[81]Po kazivanju bektašijskog babe, šejh Taira Gašija (Gashi) iz Balindola kod Gostivara, u ljeto 1989. godine.
[82]Eyupoglu, 1987., str. 189. ; Görpinarli, 1990., str. 47.
[83]Çelebi, 1314. h, I, str. 659.
[84]Çelebi, 1314. h, II, str. 133.
[85]Çelebi, 1314. h, II, str. 137.
[86]Okiç, 1952., str. 48 – 58.
[87]Okiç, 1953., str. 2 – 3.
[88]Okić, 2004., str. 176.
[89]Hrvatski encikopedijski rječnik, knj. 4, Zagredb, 2004., str.92.
[90]Cvitković, 1991., str. 115.
[91]Cvitković, 1991., str. 211.
[92]Cvitković, 1991., str. 257.
[93]Hrvatski enciklopedijski rječnik, knj. 10. Zagreb, 2005., str. 230.
[94]Okić, 2004., str. 177.
