Tefsir (tumačenje) nekih ajeta, te objašnjavanje značenja Kur'anskih riječi i izraza datira još od vremena Poslanika, s.a.v.a. On je bio prvi učitelj Kur'ana Časnog i učitelj za razjašnjavanje značenja i za rješavanje onoga što je od kur'anskih rečenica bilo nejasno. Allah, dž.š., kaže:
“A tebi objavljujemo Kur'an da bi objasnio ljudima ono što im se objavljuje…” (Nahl:44)
Allah, dž.š., još kaže:
“On je neukima poslao Poslanika, jednog između njih, da im ajete njegove kazuje i da ih očisti i da ih Knjizi i mudrosti nauči…” (Džumu'a:2)
U doba Poslanika i s njegovom dozvolom grupa Ashaba se prihvatila recitiranja Kur'ana, učenja Kur'ana napamet i njegova zapisivanja. Takvi se nazivaju “recitatori (hafizi) – učači Kur'ana”. Nakon ashaba muslimani su nastavili sa tumačenjem Kur'ana i sve do sada su sami muslimani tumačili Kur'an.
Znanost tefsira i različite generacije komentatora
Nakon što je Poslanik, s.a.v.a, preselio na Ahiret u Visoko Društvo (Allahu, dž.š.), jedna grupa ashaba prihvatila se tumačenja Kur'ana. Među njima su bili: Ubejj ibn Ka'b, Abddullah ibn Mes'ud, Džabir ibnAbdullah El-Ansari, Ebu Seid El-Hudri, Abdullah ibn Zubejr, Abdullah ibn Umer, Enes, Ebu Hurejre, Ebu Musa, a najpoznatiji među njima bio je Abdullah ibn Abbas.
Način ovih ashaba u tumačenju Kur'ana sastojao se u tome što su oni prenosili predaje koje su čuli od Poslanika u vezi značenja ajeta i to su prenosili u vidu predaja koje su bile sa lancem prenosilaca.[1]
Broj ovih predaja penje se na 240 i nekoliko, čiji su mnogi predajni lanci slabi, a stotine ostalih predaja odbacuju se i na njih se ne može nikako osloniti.
Možda je tefsir nekih ajeta od strane ashaba uslijedio i tako što su oni dali tumačenje nekih ajeta bez predajnog lanca do Poslanika, s.a.v.a. Mufessiri iz potonjih vremena između redova ehli-sunneta ovaj dio tumačenja su pridodali također u grupu gore spomenutih predaja pod izlikom da su ashabi učili tumačenje i nauku Kur'ana od Poslanika te da su se oni sami ustručavali davati ikakvo vlastito tumačenje.
Ali, nema tvrdog dokaza za ovakvo mišljenje potonjih ehli-sunnetskih komentatora Kur'ana. Uz to, velika količina spomenutih predaja navedena je u vezi okolnosti i povoda objave nekih ajeta i historijskih kazivanja u njima, kao što, također među tim predajama imaju i one koje su bez predajnog lanca, jednostavno, prenesene su od strane nekih jevrejskih znalaca koji su primili islam kao što je Ka'b El-Ahbar.
Ibn Abbas je u razumijevanju značenja Kur'ana, u najviše slučajeva, navodio kao svjedočanstvo i potkrepu stihove poezije, kao što to vidimo sasvim jasno po pitanjima Nafi' ibn El-Ezreka. Kad god bi mu odgovarao na ta pitanja, Ibn Abbas bi rekao potkrepu, navodio poeziju za više od dvije stotine navedenih ajeta. Sujuti prenosi u Itqânu 190 odgovara na El-Ezrekova pitanja.[2]
Stoga, ne mogu se predaje koje su prenesene od ashaba smatrati Poslanikovim predajama; ne može se kazati da ashabi nisu Kur'an uopšte tumačili po svome mišljenju.
Ashabi, komentatori Kur'ana, su prva grupa i generacija komentatora.
Druga grupa su tabi'ini (sljedbenici ashaba), koji su učenici ashaba. To su: Mudžahid, Seid b. Džubejr, Ikrime, Dahhak; također u ovu grupu i generaciju spadaju El-Hasan El-Basri, Ata 'Ibn Ebi Rebbah, Ata 'Ibn Ebi Muslim, Ebi L-'Alije, Muhamed Ibn El-Ka'b El-Kurezi, zatim Katade, Atijje, Zejd b. Eslem i Tavus El-Jemani.[3]
Treća generacija komentatora Kur'ana jesu učenici druge generacije, kao npr. što su: Rebi' Ibn Enes, Abdurahman Ibn Zejd Ibn Eslem[4], Ebu Salih El-Kelbi i njima slični.
Metod na koji su sljedbenici ashaba (tabi'ini) tumačili Kur'an sastojao se u tome što su oni prenosili predaje, ponekada u formi hadisa od Poslanika, s.a.v.a., i ashaba, a ponekada su tumačenje Kur'ana prenosili u obliku posebnih mišljenja bez lanaca prenosilaca do bilo kojeg izvora. Potonji su mufessiri prema ovim predajama zauzeli stav kao i prema Poslanikovim hadisima i smatrali su ih pouzdanim[5].
Za ove dvije generacije (II i III) komentatora Kur'ana dato je ime “stari komentatori”.
Četvrta generacija komentatora Kur'ana jesu prvi koji su pisali u nauci Tefsira, kao što su Sufjan Ibn Ujejne, Veki' Ibn Džerrah, Šu'be Ibn el-Hadžadž, Abd Ibn Humejd, te drugi. U ovu grupu (generaciju) komentatora Kur'ana spada i Ibn Džerir Et-Taberi, autor poznatoga tefsira[6].
Metod ove generacije komentatora Kur'ana sastojao se u prenošenju mišljenja od ashaba i sljedbenika ashaba (tabi'ina) u formi predaja koje su navedene u njihovim tefsirskim spisima, bez navođenja svoga vlastitoga mišljenja. Jedino Ibn Džerir Et-Taberi u svome tefsiru objelodanjuje svoje mišljenje tako što daje prioritet jednim predajama na račun drugih predaja, a to je vidljivo i po načinu kako on sintetizira predaje.
Nakon ove generacije komentatora Kur'ana započinju generacije potonjih komentatora Kur'ana.
Peta generacija komentatora jesu oni komentatori koji su prenosili predaje u svojim tefsirima ispuštanjem predajnih lanaca prenosilaca. Oni su se zadovoljavali samo prenošenjem mišljenja i tvrdnji.
Sujuti tvrdi: “Od ovog vremena u tefsir se uvlači patvoreni materijal. Miješa se ispravno i neispravno!”[7]
Pažljivi istraživač tradicije s predajnim lancima primijetit će, dakako, mnogo laži i podmetanja. On će biti svjedokom predaja koje su međusobno oprećne, a koje se pripisuju jednom od ashaba. Čitaće pripovijesti i priče koje se odbacuju i bez ikakve su osnove. Primijetit će i čitanjem će nailaziti na predaje o povodima Objave, o derogiranim i derogirajućim ajetima, a koje se ne slažu sa kontekstom ajeta. Zbog toga se prenosi da je Ahmed ibn Hanbel rekao: “Tri stvari nemaju osnova: priče o vojničkim junaštvima, priče o krvavim sukobima i predaje u tefsiru!”
Od imama Šafije se prenosi da je rekao da je samo stotinu predaja koje se prenose od Ibn Abbasa ispravno.
Šesta generacija jesu oni komentatori Kur'ana koji su napisali tefsire i to nakon pojave različitih nauka i njihova razvoja. Svaki od njih napisao je komentar Kur'ana prema svojoj specijalnosti i upućenosti i u skladu sa znanošću u koju je precizno bio upućen. Gramatičar je unosio u svoj komentar gramatička istraživanja kao npr. Ez-Zedžadž, El-Vahidi i Ebu Hajjan.[8]
Stilista i poeta je svoja istraživanja usmjerio oko stilistike kao npr. Ez-Zamahšeri u svome komentaru Kur'ana pod nazivom El-Keššaf.[9]
Teolog bi se posvećivao teološkim studijama kao npr. El-Fahr Er-Razi u svome komentaru Kur'ana[10] “Tefsirul-Kebir”.
Sufija bi potonuo u sufijska (mistička) istraživanja kao što je Ibn Arebi i Abdurezak Kašani u njihovim tersirima.[11]
Pripovijedač bi svoj komentar Kur'ana punio predajama kao što je to činio Es-Sa'lebi u svome komentaru.[12]
Vjerski pravnik ponudio je vjersko-pravne resprave kao što je to učinio EL-Kurtubi u svom komentaru.[13]
Grupa drugih komentatora Kur'ana sintetizirala je u svojim tefsirima različite nauke kao što to vidimo u tefsirima Ruhul-Me'ani'[14], Ruhul-Bejan[15], i Tefsirun-Nejšaburi[16].
Usluga koju je ova grupa mufesira napravila tefsirskoj nauci jeste što je tu nauku izvukla iz sterilnosti i postavila je u žižu istraživanja i izučavanja. Međutim, pravda traži da se kaže sljedeće: Mnoga tefsirska istraživanja koja su napisali ovi mufesiri više se sastoje od iznošenja materijala o Kur'anu na koji se ne odnose kur'anski ajeti svojim značenjem.
Metod ši'itskih mufesira i njihove generacije
Generacije i skupine mufessira koje smo naprijed naveli spadaju u mufessire ehli-sunneta. Vidjeli smo da oni imaju poseban metod u tumačenju Kur'ana pod čijim svjetlom su išli još od postanka takvog tefsira. Oni su se prihvatili toga da im tefsir budu Poslanikovi hadisi, mišljenja ashaba i njihovih sljedbenika, a nisu dopuštali teorijske aktivnosti unutar tih predaja, jer taj tefsir i nije bio tefsir sa strane ličnog napora (idžtihada) spram Kur'anskog teksta.
Međutim, sa pojavom suprotnih stavova, oprečnih mišljenja, lažnih i patvorenih predaja u takvom tefsiru, šesta generacija komentatora Kur'ana počela je raditi po svome razumu i koristiti idžtihad.
Što se tiče metoda koji su prihvatili šiijski komentatori Kur'ana u svome tumačenju, taj se razlikuje od ehli-sunnetskog metoda. Usljed toga razlikuju se i podjele generacija njihovih mufesira od spomenutih ehli-sunnetskih generacija.
Šiije vjeruju, na temelju kur'anskog teksta, da Poslanikove izreke, s.a.v.a., u tefsiru imaju snagu argumenta. Smatraju, međutim, da su mišljenja ashaba i tabi'ina kao i mišljenja ostalih muslimana, i njihove izreke ne posjeduju snagu argumenata, izuzev ako se ne utvrdi da je to Poslanikov hadis.
Utvrđeno je također, posredstvom vjerodostojnih predaja u hadisima zvanim Es-sekalejn, da su mišljenja Čiste Poslanikove Porodice i njenih članova, mir s njima, a koja slijede Poslanikova mišljenja, također sa snagom argumenta. Odatle šiije uzimaju svoje tumačenje Kur'ana, na tragu, dakle, tradicije Poslanika, s.v.a.a., i njegove porodice, mir s njima, pa su stoga generacije šiijskih mufesira prema sljedećem redosljedu:
Pprva generacija: To su oni koji su prenosili tumačenje Kur'ana od Poslanika, s.a.v.a., i od Imama Poslanikove porodice. Oni su te predaje unijeli u svoje različite zbirke, kao što je uradio Zurara i Muhammed Ibn Muslim, zatim Ma'ruf i Džerir i drugi njima slični.[17]
Druga generacija: U njoj su prvi šiijski pisci tefsira, kao što su Furat Ibn Ibrahim El-Kufi, zatim Ebu Hamza es-Sali, Ajaši, Ali Ibn Ibrahim El-Kummi, i En-Nu'mani.[18]
Metod ove generacije u njenom tumačenju Kur'ana nalikuje metodu četvrte generacije ehli-sunnetskih komentatora Kur'ana. Oni su prenosili hadise koji se tradiraju od prve generacije mufessira i umetali ih sa predajama u svoje spise ne pokazujući svoje mišljenje o datoj temi.
Jasno je, naime, da je vrijeme u kojem se moglo učiti od Imama, mir s njima, bilo dugo, dostizalo je negdje oko tri stotine godina. Stoga je prirodno što se između ove dvije generacije komentatora Kur'ana ne može uspostaviti vremenski slijed na jedan precizan način. One se, naime, prožimaju i teško ih je precizno razgraničiti.
U tefsirima kod prvih ši'ijskih komentatora Kur'ana malo se prenose tefsirske predaje u obliku predaja sa lancima prenosilaca. Kao uzorak i obrazac za prenošenje predaja bez lanca prenosilaca skrećemo pažnju na tefsir od El-Ajašija čije su predaje neki njegovi učenici izostavili skraćujući tako taj tefsir. Tako je poznat primjerak koji su napravili učenici i on je zauzeo mjesto originala.
Treća generacija: Među ovu generaciju komentatora spadaju poznavaoci različitih znanosti, kao što su Šerif Er-Redij (pisac tefsira, poetske i literarne provenijencije), zatim šejh Et-Tusi u svome tefsiru teološke provencijencije pod naslovom Et-Tibjan, zatim El-Mevla Sadrudin Eš-Širazi u svom tefsiru filozofske provenijencije, pa El-Mibudi El-Kunabadi u svom tefsiru sufijske provenijencije, zatim šejh Abdul-Ali El-Huvejzi, Sejjid Hašim El- Bahrani i Fajd El-Kašani u svojim tefsirima pod naslovom: Nuru-s-Sekalejn, Burhan i Es-Safi.[19]
U ši'ijskom tefsiru ima i grupa komentatora Kur'ana koji su u svojim komentarima kombinirali različite znanosti. Među njima je Eš-Šejh Et-Tabersi, koji je u svome tefsiru pod naslovom “Medžme 'ul-Bejan” tako postupio i u njemu raspravlja o jeziku, gramatici, čitanjima Kur'ana, teologiji, tradiciji i drugom.[20]
[1]Itkan, II. Kairsko izdanje iz 1380. god. po Hidžri.
[3]Mudžahid, poznati komentator, umro je 100. godine ili 103. H godine (Tehzibu-l-esma od Nevevija). Seid B. Džubejr je također poznati mufessir, učenik Ibn Abbasa. Ubio ga je Hadždžadž Es-Sekafi godine 94. (Tehzib). ´Ikrima, štićenik Ibn Abbasov, njegov učenik u tefsiru i učenik Seida b. Džubejra, umro je 104. (Tehzib). Dahhak je učenik ´Ikrime, (Lisanul-Mizan). El-Hasan El-Basri, Asketa pobožnjak i poznati mufesir umro je 110. H. godine (Tehzib). Ala Ibn Ebi Rebbah, poznavalac fikha i poznati mufesir, od učenika Ibn Abbasvih, umro je 115. H. godine (Tehzib). Ata ´Ibn Ebi Muslim spada u velike sljedbenike ashaba, učenik je Ibn Džubejra i ´Ikrime. Umro je 133. H. godine (Tehzib). Ebil-´Alije spada u velike imame tefsira i u velike poznate sljedbenike Ashaba. Živio je u prvom stoljeću po H. (Tehzib). Muhamed b. Ka´b H-Kurezi je poznati mufessir, on je iz jevrejske porodice iz plemena Benu Kurejza. Živio je u prvom stoljeću po Hidžri. Katade, bio je slijep, spadao je u velike mufessire i učenik je El-Hasana El-Basrija i ´Ikrime. Umro je 117. godine H. godine (Tehzib). Atijja je prenosio tefsir od Ibn Abbasa (Lisanul-Mizan). Zejd Ibn Eslem je rob Omera Ibn El-Hattaba, poznavalac je fikha i mufessir, umro je 136. godine H. godine (Tehzib). Tavus El-Jemani spada u najveće učenjake svoga doba, učenik je Ibn Abasov, umro je 106. godine po H. (Tehzib).
[4]Abdurahman Ibn Zejd, ubraja se u znalce Tefsira. Ebu Salih El-Kelbi, pripisuje mu se Tefsir. Spada u velike učenjake II stoljeća po Hidžri.
[5]To su tzv. Mevkuf hadisi. To su oni hadisi gdje nije spomenuto od koga se prenosi predaja.
[6]Sufjan Ibn Ujejne je iz Mekke, spada u drugu generaciju Tabi´ina, znalac je Tefsira, umro je 198. godine po h. (Tehzib).
[8]Ez-Zedžâdž, pripada gramatičarima, umro 310. po Hidžri (Rejhutetul-Edeb).
[9]Ez-Zamahšeri, od poznatih je znalaca literature i poezije, pisac je tefsira El-Keššaf, umro 538. godine H. (Kešfu-z-zunûn)
[10]Imam Fahraddin Er-Razi je teolog i poznati komentator Kur´ana, pisac tefsira "Mefatihu l-Gajb", umro 606. godine po H. (Kešfu-z-zunûn).
[11]Abdurezak Kašani je jedan od poznatih sufijskih znalaca u osmom vijeka po Hidžri (Rejhanetul-Edeb).
[12]Ahmed Ibn Muhamed Ibn Ibrahim Es-Sa´lebi je pisac poznatog tefsira. Umro je 426. ili 427 godine (Er-Rejhane).
[13]Muhammed Ibn Ahmed Ibn Ebi Bekr El-Kurtubi, umro je 668. godine po H. (Er-Rejhane).
[14]Pisao ga je Šihabuddin Mahmud El-Alusi El-Bagdadi, umro godine 1270. po H. (Dodatak “Kešulz-zunun”).
[15]Pisao ga je Šejh Ismail Hakki. Umro 1137. po H. (Dodatak “Kešulz-zunun”).
[16]Tefsir se zove "Gara´ibul-Kur´an", pisao ga je Nizamuddin Hasan El-Kummi En-Nejšaburi, umro 728.g. po H. (Dodatak “Kešulz-zunun”).
[17]Zurara B. A´jan i Muhamed B. Eslem spadaju u šiijske znalce prava i u odličnike koji su se družili sa dvojicom imama, El-Bakirom i Es-Sadikom a.s.
[18]Furat ibn. Ibrahim El-Kufi pisac je čuvenog tefsira, jedan je od učitelja Alija ibn Ibrahima El-Kummija (Rejhanetul-edeb).
[19]Eš-Šerif Er-Redij, Muhammed ibn El-Husejn El-Musavi, spada u istaknute pravnike imamija. U poeziji i književnosti najučeniji u svome vremenu. Od njegovih spisa je i "Nehdžul-Belaga". Umro je 404. ili 406. (Rejhanetul-Edeb).
Šejh Et-Tusi je predvodnik jedne grupe komentatora, puno ime mu je Muhammed b. El-Hasan Et-Tusi, spada među istaknute učenjake imamija. Od njegovih spisa treba spomenuti "Tehrib" i "El-Istibsar". To su dva, od ukupno četiri hadiska temelja kod ši´ija. Umro je 460. godine (Er-Rejhane).
Muhamed Ibn Ibrahim Eš-Širazi (poznat je još kao Sadrul-Muteellihin – prvak pobožnjaka), je znameniti filozof, pisac je djela "Esrarul-Aja´t" i "Medžmu´atu Tefasir". Umro je 1050 godine (Revdatul-Džennat).
El-Mibudi Es-Sejjid Hašim el-Bahrani, pisac je tefsira "El-Burhan" u četiri velika sveska. Umro je 1107 godine (Er-Rejhane).
El-Fajd El-Kašani, El-Mevla Muhamed Muhsin Bin El-Murteda, pisac je djela "Es-Safi" i "El-Esfa". Umro je 1091 godine (Er-Rejhane).
Eš-Šejh Abd ´Ali El-Huvejzi El-Širazi, pisac je djela "Nurus-Sekalejni" u pet svezaka. Umro je 1112 godine (Er-Rejhane).
[20]Eminu-l-islam, El-Fadl ibn el-Hasan Tabersi, spada u velike učenjake ši´ija imamija, autor desetotomnog “Medžme’ul-bejân”, umro 548. g. H.
