Još jedna uvodna studija logike tiče se univerzalnog i partikularnog. Ova studija se prije svega i suštinski odnosi na razinu pojmovnog, a sekundarno je povezana sa tvrdnjama; što znači da i tvrdnje, kao što ćemo reći kasnije, zbog pojmova [koje sadrže] mogu biti univerzalne ili partilkularne.
Pojmove koje imamo o stvarima i određujemo ih s riječima i izrazima, dijelimo na dva dijela: partikularni pojmovi i univerzalni pojmovi.
Partikularni pojmovi su niz zamisli koje ne označavaju više od jedne osobe. U vezi opsega ovih pojmova, riječi kao “koliko” i “koji” su bez značenja, kao pojmovi koje imamo u vezi određenih osoba: Hasan, Ahmed, Mahmud itd. Ovi umski pojmovi označavaju samo jednu osobu, ne više. Imena s kojim nazivamo spomenute osobe su “vlastita imena”. Također, mi imamo pojmove kao što su “grad Sarajevo”, “država Bosna i Hercegovina”, “planina Prenj” i “džamija Karađozbegova” u Mostaru. Svi ovi pojmovi su “partikularni pojmovi”.
Naš um osim ovih pojmova stiče i drugu vrstu pojmova i koristi druga imena za označavanje tih značenja i pojmova kao pojam “čovjek”, pojam “vatra”, pojam “grad” i pojam “planina”. Koristimo i drugu vrstu imena za označavanje ovih pojmova koje nazivamo “opća imena”. Ove pojmove i značenja zovemo “univerzalni pojmovi”, zato što označavaju mnogo osoba, a mogu označiti i beskrajan broj osoba.
U svakodnevnom životu mi se obično koristimo partikularnim pojmovima, kao kada kažemo: “Došao je Hasan”, “Otišao je Hasan”, “U gradu Mostaru je velika gužva”, “Planina Prenj je najljepša planina u Bosni i Hercegovini”, itd. Međutim, kada se bavimo naučnim studijama koristimo se univerzalnim pojmovima. Govorimo: “Trougao je ovakav”, “Krug je onakav”, “Čovjek ima tu osobinu”, “Planina odigrava ovu ulogu”, “Grad mora da bude takav i takav”, itd.
Opažanje univerzalnih pojmova je znak čovjekove naprednosti i savršenstva naspram životinja. Ključ čovjekovog uspjeha, za razliku od životinja, o spoznaji zakona svijeta, korištenju tih zakona, pokretanju industrije, sačinjavanju kulture i civilizacije leži u poimanju univerzalija. Logika, kao zakon ispravnog razmišljanja govori i o partikularnom i o univerzalnom, ali više pažnje posvećuje univerzalnom.
Četiri oblika odnosa među pojmovima
Sljedeća tema po ovom pitanju koju trebamo znati su odnosi koji mogu biti uspostavljeni između dva univerzalna pojma. Svaki univerzalni pojam pošto ima mnoštvo opsega. Međutim, kada jedan univerzalan pojam uporedimo s drugim univerzalnim uočit ćemo da odnos ta dva univerzalna pojma mora biti jedan od narednih četiri:
1. disparacija [suprotnost] (تباين)
2. ekvipolencija [jednakost] (تساوی)
3. superordinacija i subordinacija [nadređenost i podređenost] (عموم و خصوص مطلق)
4. interferacija [ukrštenost] (عموم و خصوص من وجه)
Dva univerzalna pojma koja su takva da nijedan ne označava opseg drugog [ni partikularno] i opseg jednog je potpuno odvojen od opsega drugog. U ovom slučaju odnos između ova dva univerzalna pojma je “disparacija”, i svaki od njih je “disparativan” drugom.
Dva univerzalna pojma koja su takva da svaki označava kompletan opseg drugog, znači da su im opsezi obostrano podjednaki, odnos između ova dva univerzalna pojma je “ekvipolencija” i svaki od njih je “ekvipolent” drugom.
Dva univezalna pojma koja su takva da jedan označava kompletan opseg drugog i obuhvata ga, dok drugi ne obuhvata cijeli opseg prvog, već označava samo neki dio prvog, u ovom slučaju relacija dva univerzalna pojma je “superordinacija i subordinacija”. Opći pojam se naziva “superordiran”, a uži pojam “subordiniran”.
Dva univerzalna pojma koja su takva da su partikularno jednaki u opsegu, dok svaki od njih imaju dio opsega kojeg ne označava suprotni univerzalni pojam, dakle pojmovi koji imaju djelomično zajednički sadržaj i djelomično zajednički opseg nazivamo interferirajućim.
Prvi odnos je kao čovjek i drvo. Nijedan čovjek nije drvo, i nijedno drvo nije čovjek. Niti čovjek označava drvo, niti drvo čovjeka, niti čovjek ima opseg drveta, niti drvo opseg ovjeka.
Drugi odnos je kao čovjek i onaj koji se čudi. Svaki čovek se čudi, i svako onaj koji se čudi je čovjek. Opseg čovjeka je isti opseg onoga koji se čudi, kao što je i opseg onoga koji se čudi opseg čovjeka.
Treći odnos je kao čovjek i životinja. Svaki čovjek je životinja, dok neke životinje nisu ljudi (kao konj, pošto jeste životinja, ali nije čovjek), a neke životinje su ljudi.
Četvrta relacije je kao čovjek i bijel. Neki ljudi su bijeli, i neki bijeli su ljudi (kao bjelci), a neki ljudi nisu bijeli (kao crnci) i neki bijeli nisu ljudi (kao snijeg koji je bijel, ali nije čovjek).
Ustvari, dva disparatna univerzalna pojma su kao dva kruga koji su odvojeni i ne dodiruju jedan drugog. Dva ekvipolentna univerzalna pojma su kao dva kruga koji se preklapaju. Podređeni i nadređeni univerzalni pojmovi su kao dva kruga, manji i veći, kada manji kompletno ulazi u veći. Dva interferaciona univerzalna pojma su kao dva ukrštena kruga koji prekidaju jedan drugog na dva mjesta.
Univerzalije imaju samo ove četiri relacije tj. odnosa. Peti odnos je nemoguć, odnosno da postoje dva univerzalna pojma tako da jedan ne označava nijedan dio opsega drugog, a drugi obuhvata cijeli opseg prvog. Takvo što je nemoguće.
Pet univerzalija
U logici se veoma često spominje i koristi rasprava o pet univerzalija kao i prethodna uvodna rasprava. Studija o pet univerzalija je filozofska, a ne logička tema. Filozofi u studiji o “esenciji” detaljno govore na ovu temu. Međutim, pošto su pitanja definicije i pojmova usko povezani s ovom temom, logičari su uveli ovu raspravu kao uvodnu za narednu temu o definiciji i definisanju.
Ukoliko sagledamo univerzalije s obzirom na njihove objekte opsega i procjenimo odnos univerzalija s njihovim objektima, stići ćemo do jedne od ovih pet univerzalija:
1. vrsta (نوع),
2. rod (جنس),
3. vrsna razlika (فصل),
4. ekstenzivni (opći) akcident (عرض عام),
5. vrsni (posebni) akcident (عرض خاص).
Univerzalija s obzirom na objekte mora biti jedna od ovih pet, zato što je ta univerzalija ili cijela bît i esencija svojih objekata ili dio biti ili izvan biti. Ona univerzalija koja je dio biti svojih osoba, ili je šira od biti ili joj je jednaka (ekvipolentna). Također i ona univerzalija koja je izvan bîti može biti ekstenzivnija od bîti, a može biti i jednaka s njom.
Univerzalija koja ukazuje na cijelu bît svojih objekata je “vrsta”. Ona univerzalija koja je dio bîti, ali širi dio, se naziva “rod”, dok je jednaki dio bîti “vrsna razlika”. Univerzalija koja je izvan bîti i šira je od nje, naziva se “ekstenzivni akcident”, i ona univerzalija koja je izvan bîti i jednaka s njom je “vrsni akcident”.
Prvo [vrsta], univerzalija kao “čovjek”, čovjek označava cijelu bît i esenciju svojih objekata, što znači da nema ničega u čovjekovoj bîti, a da ga pojam “čovjeka” ne označi. Drugi primjer je “linija” koja označava sve objekte svoje biti.
Drugo [rod], univerzalija kao “životinja”, označava dio bîti svojih objekata, jer objekti životinja kao Zejd, Amr, konj, ovca i ostale osobe su i životinja i nešto drugo, znači da njihova bît sadrži “životinju” dodajući još jedan pojam, kao što je “mislilac” kod čovjeka. Drugi primjer je “kvantitet” što obuhvata dio bîti svojih jedinki kao što su linija, površina i zapremina. Svi oni su kvantitet dodajući još jedan pojam. Znači da im je kvantitet dio bîti, a ne cijela bît i ne izvan bîti.
Treće [vrsna razlika], univerzalija kao “mislilac” što je drugi dio čovjekove biti i “spojeno jedno-dimenziono” što je drugi dio bîti linije.
Četvrto [ekstenzivni akcident], univerzalija kao “pješak”, zato što je van čovjekove bîti, znači da pješak nije dio bîti ili cijela bît onih koji se kreću, ali pored toga postoji u njima poput jednog stanja i akcidenta. Ovaj akcident nije ograničen samo na ovu vrstu tj. čovjekovu, već označava sve one koji se kreću, pa i ostale vrste životinja. Ovaj pojam ili ova univerzalija je za svaku životinju koju označava šira od njene bîti.
Peto [vrsni akcident], kao “onaj koji se čudi”, zato što je izvan bîti objekata svoje vrste tj. čovjeka i prisutno je u njemu u vidu stanja i akcidenta, dok taj akcident označava samo objekte jedne bîti , jedne vrste i jedne esencije, a to je čovek[1].
[1]Rečeno je da univerzalija, ako bude dio bîti, može biti ili šira od bîti ili jednaka s njom. To znači da ako univerzalija bude dio bîti, sigurno ima jedan od dva opsegovna odnosa sa bîti, a ta dva odnosa su superordinacija i ekvipolencija. Ovdje se postavlja pitanje šta s onim drugim odnosima. Da li je moguće da univerzalija bude dio bîti ali da bude kontrarna ili interferaciona?
Odgovor je negativan. Zašto? U filozofiji dolaze rasprave o ovom pitanju i po filozofijskim studijama je jasan odgovor, pa zato nećemo ulaziti u nj.
Potrebno je napomenuti i ovo da superordinacija i subordinacija između bîti i dijela bîti uvijek ima jedan odnos. Uvijek je dio bîti superordiniran, a bît subordiniran, dok suprotna pozicija nije moguća, znači da nije moguće da bît bude šira od dijela bîti. Objašnjenje ovog studija kao prethodnog je dužnost filozofije.
