Turska duhovna muzika (matem) u danima ašure

Uvod

Bliži se mjesec muharem, jedan od četiri sveta muslimanska mjeseca. Ono što izdvaja ovaj mjesec od ostalih mjeseci jeste to što se u njemu odigrala kerbelatska tragedija, bezumni pokolj koji je izvršila vojska Jezida ibn Muavije a u kojem je ubijen Imam Husejn, unuk Božjeg Poslanika, s.a.w.a., zajedno sa nekim od članova svoje porodice, prijateljima i pomagačima. Kerbelatska tragedija je ostavila duboku ranu na duši ummeta, generacije koje su dolazile sa žaljenjem i tugom su se sjećale na taj nemili događaj. Tugovanje za hazreti Husejnom i njegovim saputnicima koji su masakrirani desetog muharema 61. hidžretske godine / 10. oktobra 680. godine po miladi, postalo je obilježje iskrenih vjernika.

Kerbelatsku tragediju su u kasnijim razdobljima obelježavali i šiije i sunnije ali na veoma različite načine. Svoj konačni oblik obelježavanje kerbelatske tragedije dobilo je sa uspostavljanjem dvije velike države na teritoriji bliskog istoka, osmanske i safavidske.

U šiitskoj safavidskoj državi za vrijeme prvih deset dana muharema odigravale su se dugotrajne ceremonije poznate kao ‘tazijje’ propraćene različitim ritualima i manfestacijama, dok se kod sunnija u osmanskom carstvu ovaj događaj obelježavo na jedan drugačiji način.

Osmanlije su prvih deset dana muharema nazvali imenom ‘matem’ što znači tugovanje. Za vrijeme matema se posti strogi post pri kojem se najčešće izbegava piti voda, zato što su šehidi sa Kerbele umrli žedni jer im Jezidova vojska nije dala doći do izvora s vodom. Oni koji su obelježavali matem tih deset dana bi se najčešće izolovali od svijeta i posvjetili se ibadetu i razmišljanju.

Bilo je uobičajeno za vrijeme matema čitati djela o Ehli-bejtu, a ponajviše se čitalo djelo ‘Hadikat ul suada’ (Vrtovi Srećnih) od klasičnog osmanskog pjesnika Fuzulija. U ovom djelu, vrhunskim književnim stilom, Fuzuli je prikazao živote najznačajnih članova Ehli-bejta.

Tokom matema, također, izvode se ilahije u sjećanje na Imama Husejna i Ehli-bejt, te ilahije su poznate pod imenom muharemske ili matemske ilahije, a koje su, poput ostalih klasičnih turskih ilahija komponovane u tonskim nizovima klasične turske muzike koji su poznati kao mekami. Muharemskih ilahija unutar turskog muzičkog korpusa ima ukupno oko pedeset, ne računajući pritom bektašijske nefese kod kojih se često sreće ista tematika pa se stoga za vrijeme matema, pokraj muharemskih ilahija takođe pjevaju i neki od bektašijskih nefesa.

Dosada su na bosanski jezik bile prevedene svega tri matemske ilahije, sve tri je preveo Adem ef. Karađozović. Jedna je od Junusa Emrea, druga od Kahjazade Arifa i treća od pjesnika sa mahlasom (pseudonimom) Hamdi o kojem nisam uspio pronaći podatke niti izvornik sa kojeg je prijevod rađen.

Matemske ilahije i nefese koje slijede preveo sam sa izvornika i prilagodio ih kako bi se mogle pjevati na bosanskom jeziku uz orginalne muzičke kompozicije njima namijenjene, stoga su ispod tekstova svake od ilahija postavljeni mp3 fajlovi na kojima se mogu čuti kompozicije prevedenih ilahija zajedno sa originalnim izvjedbama na turskom jeziku. Opšto poznate orijentalne termine u tekstovima ilahija nisam prevodio, dok su manje poznati orijentalni termini i izrazi, ukoliko postoje u tekstu ilahije, objašnjeni odmah ispod njega.

Junus Emre

Junus Emre je najznačajniji turski tesavvufski pjesnik i jedan je od osnovopoložnika turske literature. Njegova slava je tolika da nema potrebe o njemu podrobnije govoriti. Nekoliko njegovih ilahija pripada matemskom korpusu. Prva i najpoznatija od njih je “Şehitlerin ser çeşmesi”koju je preveo Adem ef. Karađozović pod naslovom “Oči u glavi svih derviša”. Druga Junusova matemska ilahija je “Ali almış sancağını eline” (Alija drži zastavu u ruci) koja do sada nije prevođena na naš jezik. Treća matemska ilahija od Junusa Emrea je ilahija koja je ovdje prevedena a koja se izvodi u “dugah” mekamu.

Ilahija

(Hey be zalim n'oldu Ahmed nesline)

Hej zalimi šta bi s’ rodom Ahmeda?

Nebo, melek, zemlja i ljudi plaču

Jezidi se skupiše, na nejake udariše

Zbog te crvene krvi se srca zapališe

Žrtvovaše zalimi porod Ahmeda

Nebo, melek, zemlja, ihvani plaču

Nutrina Ašik Junusa sada izgara

Plačući on odlazi kod Gospodara

{play}mp3/01._Ilahija_1_-_Hey_be_zalim_n_oldu_Ahmed_nesline.mp3{/play}

Zalim: Nasilnik, nepravednik.

Ihvani: Braća po vjeri ili članovi istog tarikata.

Sejjid Nesimi

Sejjid Nesimi je među najpoznatijim turskim pjesnicima. Živio je u petnestom stoljeću. Ostavio je iza sebe dva velika divana, jedan na turskom a drugi na persijskom jeziku. Jedan dio njegovih pjesama se pjevaju kao ilahije ili bektašijski nefesi. Nefes koji je ovdje preveden je u duaz obliku, što znači da se u njemu se pominju svih dvanest ehl-i bejtskih Imama. Ovaj nefes se izvodi u ‘neveser’ mekamu.

Nefes

(Âlem yüzüne saldı ziyâ Âli Muhammed)

Na licu svijeta zasija, Al-i Muhammed

Mač koji nepravdu ubija, Al-i Muhammed

Samo mudrac zna šta je Al-i Muhammed

Ve salli ala sejjidina Al-i Muhammed

Ve salli ala muršidina Šah-i Velajet

Ja sam sluga Alije, Šaha darežljivoga

Hasan mi je kruna a Husejn zenica oka

Zejn je naš učitelj, Bakir dar od svetoga

Ve salli ala sejjidina Al-i Muhammed

Ve salli ala muršidina Šah-i Velajet

Imam Džafer Sadik je kao najveći Irfan

Imam Musa Kazim je kao veliki Sultan

Poput sunca jarko sija Šah-i Horasan

Ve salli ala sejjidina Al-i Muhammed

Ve salli ala muršidina Šah-i Velajet

Muhammed Taki je svjetlo mojega oka

Ptica Huma je Ali Nakijeva senka

Imam Askeri je za moju bol srž lijeka

Ve salli ala sejjidina Al-i Muhammed

Ve salli ala muršidina Šah-i Velajet

Zastore otkloni pokazivanje Mehdije

Sa ratnom sekirom poseče Haridžije

Sejjid Nesimi se danju, noću zahvaljuje

Ve salli ala sejjidina Al-i Muhammed

Ve salli ala muršidina Šah-i Velajet

{play}mp3/02._Nefes_1_-_Alem_yüzüne_saldı_ziya.mp3{/play}

Al-i Muhammed: Porodica Božjeg Poslanika Muhammeda s.a.w.a.

Šah-i Velajet: Vladar evlijaluka, jedan od epiteta Imama Alije.

Šah-i Horasan: Nadimak Imama Ali Rize, r.a.

Ptica Huma: Mitološko biće, ako senka ove ptice padne na čovjeka onda će on postati vladar ili velikodostojnik i sreća će ga pratiti do kraja života.

Haridžije: Sekta nastala u ranom periodu islamske istorije, tradicionalno su veliki neprijatelji Ehli-bejta. Takođe su veliki buntovnici i ubice.

Šah Hataji

Šah Hataji je pseudonim Ismaila I, osnivača safavidske dinastije u Iranu u šesnestom stoljeću. On je poteklom bio iz Azerbejdžana pa je pisao poeziju na svom maternjem turskom jeziku. Iako je ova ilahija veoma stara, muzička kompozicija u ‘bestenigar’ mekamu za nju je komponovana prije samo nekoliko godina od strane turskog kompozitora Taškina Savaša.

Ilahija

(Göründü Kerbela çölü)

Pustinju Kerbele vidjeh

Na jezero krvi se sjetih

Nek Jezid ruke polomi

Šehid posta naš Husejn

Ni kap vode nisu dali

Din dušmani, ti kafiri

Mnogo su te namučili

Šehid posta naš Husejn

Šahu Kerbele ja dođoh

Dertom tvojim Hakku pođoh

Na tom putu glavu dadoh

Šehid posta naš Husejn

{play}mp3/03._Ilahija_2_-_Göründü_Kerbela_çölü.mp3{/play}

Od Šaha Hatajia postoji veliki broj pjesama koje se pjevaju u Turskoj, najveći dio njih se izvodi u muzičkom obliku ‘dejiša’. Dejiš je turska duhovna muzika koja se prije svega veže za alevijsku zajednicu. Dejiši se izvode najčešće samo uz pratnju saza. Melodije dejiša imaju prizvuk narodne muzike i njihovi muzički oblici nisu toliko kompikovani kao što to može biti slučaj kod ilahija i nefesa. Muziku za dejiš koji slijedi komponovao je Arif Sag, poznati turski muzičar iz dvadesetog stoljeća.

Dejiš

(Bugün matem günü geldi)

Danas dođe dan matema

Ah Husejne, ah Husejne

U tvom dertu prsa gore

Ah Husejne, ah Husejne

Šehid posta Šah junaka

Moj Šah Husejn, duša Husejn

Na ravnici Kerbelata

Noći mi dani postaše

Šah na Kerbeli sam osta

Ah Husejne, ah Husejne

Šehid posta Šah junaka

Moj Šah Husejn, duša Husejn

Husejn je sa konja pao

Iz Medine je došao

Jezid mu je krv prolio

Ah Husejne, ah Husejne

Šehid posta Šah junaka

Moj Šah Husejn, Duša Husejn

Spis Kerbele ispisaše

Hrabri šehidi postaše

Sinovi majke Fatime

Ah Husejne, ah Husejne

Šehid posta Šah junaka

Moj Šah Husejn, Duša Husejn

Na Kerbeli trava niče

Do koljena ona seže

Šah Hataji priđe bliže

Ah Husejne, ah Husejne

Šehid posta Šah junaka

Moj Šah Husejn, Duša Husejn

{play}mp3/04._Dejis_1_-_Bugün_Matem_Günü_Geldi.mp3{/play}

Hasan Sezai

Hasan Sezai je živio u sedamnestom stoljeću, bio je ugledni alim i šejh gulšenijskog tarikata, jedna od najznačajnih tesavvufskih ličnosti iz toga vremena. Njegova ilahija koja je ovdje prevedena je jedna od najpoznatijih matemskih ilahija, na njen tekst je vremenom komponovano više od pet muzičkih kompozicija u husejni, uššak, rast i drugim klasičnim muzičkim mekamima.

Ilahija

(Ey şehid-i Kerbela’ya ağlayan)

Ej šehidu s Kerbele za tobom plačem