U prethodnom predavanju smo ukratko objasnili iluminacijski i peripatetički filozofski metod i pritom smo naglasili da postoji niz osnovnih nesuglasica u filozofskim pitanjima između iluminacionista i peripatetičara. Rekli smo da je poznato da je Platon pročelnik iluminacionista, dok je Aristotel pročelnik peripatetičara. Na kraju je spomenuto da ove dvije metode traju i u islamskom svijetu i da svaka od ovih grupa imaju svoje sljedbenike. Tako imamo da neki islamski filozofi slijede iluminacijski metod, kao što ima i onih koji se služe peripatetičkim metodom.
S obzirom na to da u islamskom svijetu postoje i drugi misaoni pokreti, koji se ne slažu ni sa jednim od navedenih metoda, iluminacijskim i peripatetičkim, ovdje ćemo predstaviti i te metode, zato što su i one napravile veliki i odlučujući uticaj na rast i razvoj islamske kulture.
Od ostalih metoda koje su važnije, jesu dvije metode:
1. gnostički metod,
2. teološki metod.
Gnostici i teolozi nipošto ne smtraju sebe kao sljedbenike filozofa, kako iluminacionista tako i peripatetičara. Gnostici i teolozi su se usprotivili njima i tako su stvorene neke dileme između njih i filozofa. Upravo te dileme su uveliko uticale na islamsku filozofiju. Irfan (tj. gnoza) i kelam (tj. teologija) pored toga što su putem protivljenja pomogli napretku u filozofiji, ukazali su filozofima na nove svijetle horizonte. Mnoga pitanja na koja nailazimo u islamskoj filozofiji su po prvi put postavljena od strane gnostika i teologa, iako su se na kraju mišljenje filozofa i njihovo mišljenje razilazilo.
Uglavnom, skup islamskih metoda su ova četiri spomenuta i islamski mislioci su bili svrstani u te četiri grupe. Jasno je da pod pojmom islamske misaone škole mislimo, u općem značenju, na škole koje imaju filozofska gledišta, tj. govore o određenom svjetonazoru i poznavanju bića. Mi u ovom predavanju, pošto govorimo o cjelini islamske filozofije, ne osvrćemo se na pravne, tefsirske, hadiske, književne, političke ili etičke škole u islamu, jer se o njima mora posebno raspravljati.
Druga važna stvar je to da su sve ove škole pod uticajem islamkih predaja primili posebnu boju i razlikuju od škola učenja izvan islamskog svijeta istog vremena, i drugim riječima, sve ove škole čuvaju duh islamske kulture koja jeste vladajuća u njima.
Te četiri misaone metode (škole) su:
1. Filozofski demonstrativni peripatetički metod: Ovaj metod ima mnogo sljedbenika. Većina islamskih filozofa su peripatetičari. El-Kindi, Farabi, Ebu Ali Sina, Nasiruddin Tusi, Mir Damad, Ibn Rušd Endelusi i Ibn Badže Endelusi (Ibn Saig Endelusi) su bili peripatetički filozofi. Najugledniji filozof i predstavnik ove škole u islamu je Ibn Sina. Ibn Sinine knjige koje je napisao u vezi filozofije su: الشفاء (Eš-Šifa), الإشارات (El-Išarat), النجاة (En-Nedžat), دانشنامه علائی (Danešname-je Alaji), المبدأ و المعاد (El-Mebde ve el-ma'ad), التعليقات (Et-Ta'likat), المباحثات (El-Mubahisat) i عيون الحکمة (Ujunu el-hikmet). Sve ove knjige sadrže peripatetički metod filozofiranja. U ovom metodu se osvrće samo na demonstracije i racionalne dokaze, a ništa drugo.
2. Filozofski iluminacijski metod: Ovaj metod ima manje sledbenika uporedivši ga s peripatetičkim. Ovaj metod je u islamskom svetu osnovao Šejh Išrak. Kutbudin Širazi, Šahrzuri i još neki filozofi koriste ovu metodu. Sam Šejh Išrak je predvodnik i simbol ove škole u islamskom svetu. Šejh Išrak je napisao mnogo knjiga kao što su: حکمة الإشراق (Hikmetu el-išrak), التلويحات (Et-Talvihat), المطارحات (El-Mutarihat), المقاومات (El-Mukavemat) i هياکل النور (Hejakilu en-nur). Najpoznatija knjiga Šejh Iraka je حکمة الإشراق (Hikmetu el-išrak) i jedino je ta knjiga koja prati potpuno iluminacijski metod[1]. Šejh Išrak ima i nekoliko knjiga na persijskom jeziku, kao آواز پر جبرئيل (Šum Džebrailovog perja), عقل سرخ (Purpurni intelekt) itd.
Ovaj metod se oslanja na dva elementa: demonstraciju i racionalni dokazi, i drugo duovnu vježbu i pročišćavanje duše. Po ovom metodu, ne možemo otkriti istine svijeta samo putem demonstracije i putem racionalnih dokaza.
3. Gnostički putovni (putovanje prema Bogu) metod: Gnostički i mistički metod se oslanja samo i samo na pročišćavanju duše i putovanju prema Bogu i približavanju Njemu, sve dok se ne stigne do Istine, i uopće nema poverenja u racionalne dokaze. Ovaj metod veruje da je noga (tj. oslonac) demonstrativaca drven (tj. lomljiv). Po ovom metodu cilj nije samo otkrivanje Istine, nego je stizanje do Istine.
Gnostički metod ima mnogo pristalica. Brojni gnostici su se pojavili u islamskom svetu, kao što su: Bajazid Bistami, Haladž, Šibli, Džunejd Bagdadi, Zunun Misri, Ebu Sa'id Ebul-hajr, Abdulah Ensari, Ebu Talib Mekki, Ebu Nasr Sirađ, Ebul-Kasim Kušejri, Muhjidin Arabi Endelusi, Ibn Farid Misri i Mevlavi Rumi su najvažniji, dok je potpuni predstavnik i uzor islamske gnoze i prvi koji je sistematizovao gnozu kao jednu nauku, i time uticao na sve kasnije naučnike jeste Muhjidin Ibn Arabi.
Gnostički putovni metod ima jednu sličnost sa iluminacijskim metodom, i dvije razlike. Sličnost ove dvije škole jeste u tome što kod obadva metoda insistiraju na popravci i pročišćavanju duše, dok su dvije razlike u tome što gnostik, kao prvo, apsolutno negira vrijednost demonstracije, dok iluminacionista filozof veruje u racionalne dokaze tako što pomažu pročišćavanju srca, a drugo, u tome što je cilj filozofa iluminacioniste otkrivanje Istine (spoznaja), dok je cilj gnostika stizanje do Istine (svojim bićem).
4. Teološki demonstrativni metod: Teolozi kao i peripatetički filozofi vrednuju racionalne demonstracije, ali postoje dve razlike između ta dva metoda.
Prva razlika je u tome što se racionalni principi i postulati s kojima teolozi počinju svoje učenje razlikuju od racionalnih principa i postulata od kojih filozof počinje svoja učenja. Najvažniji postulat koji teolozi, a posebno mu'tezile, koriste je “pitanje dobra i lošega”, s tom razlikom da jedni teolozi (mu'tezile) govore da je dobro i loše moguće spoznati razumom, dok drugi (aš'arije) smatraju da je jedini put shvatanja dobrog i lošeg, šerijat. Mu'tezile su zasnovale svoja učenja na tom principu, učenja kao “zakon milosti” i “nužnost davanja prikladnijeg od strane Boga” i ostale teme.
Filozofi veruju da je osnova “dobrog i lošeg” samo dogovorna osnova i potpuno je u čovijekovim rukama, kao i ostale prihvatljive stvari ili praktične inteligibilije koje su spomenute u detaljnijim knjigama logike. Ovi postulati se koriste samo u dijalektici, a ne u demonstraciji. Zbog toga, filozofi nazivaju teologiju “dijalektična mudrost”, a ne “demonstrativna mudrost”.
Druga razlika je to što teolog, nasuprot filozofa, sebe nalazi dužnim da odbrani islamske stavove i pravila. Filozofske rasprave su slobodne, što znači da filozof prije početka ne prihvata cilj da odbrani neku određenu teoriju, dok je cilj u teologiji prethodno određen.
Teološki metod učenja se dijeli na tri posebna i manja metoda:
a) teološki mu'tezilijski metod,
b) teološki aš'arijski metod,
c) teološki ši'ijski metod.
Detaljno objašnjenje o svim ovim metodima ne može stati u ovom predavanju. Potrebno je da odredimo kasnije samostalnu temu po ovom pitanju. Mu'tezila ima mnogo: Ebul-Huzejl Allaf, Nezzam, Đahiz, Ebu Ubejde Muamer sin Mesnaov koji su živjeli u drugom i trećem stoljeću, Kazi Abdul-Đebbar Mu'tezili iz četvrtog stoljeća i Zamahšeri koji je živio krajem petog i početkom šestog stoljeća najpoznatiji su predstavnici mu'tezilijske škole mišljenja. Šejh Ebul-Hasan Aš'ari (umro 330. hidžretske godine) je najugledniji teolog aš'arijske škole. Pored njega, sljedbenici aš'arijske škole jesu i sljedeći: Kazi Ebu Bekr Bakilani, Imamu el-Haramejn Džuvejni, Gazali i Fahrudin Razi.
Ši'ijski teolozi su, također, mnogobrojni: Hišam sin Hakemov, prijatelj Imama Džafera Sadika je ši'ijski teolog. Porodica Noubahti je iranska-ši'ijska porodica i imala je poznate teologe. Šejh Mufid i Sejid Murteza Alamu el-huda su također od poznatijih ši'ijskih teologa, dok je najpoznatiji teolog ši'ijske škole Hadže Nasiruddin Tusi. Njegova knjiga تجريد الإعتقاد (Tadžridul-i'tikad) je jedna od najpoznatijih teoloških knjiga. Tusi je pored teologije poznavao filozofiju i matematiku [kao i astronomiju]. Posle Tusija je teologija ušla u novi period i više je približena filozofiji i racionalnim dokazima.
U sunijskim teološkim tekstovima je najpoznatija knjiga شرح المواقف (Šerhu el-Mevakif). Tekst knjige je napisao Kazi Adud Idži, savremenik Hafiza (čuveni iranski pesnik i mistik) koji ga je hvalio, a komentar je napisao Mir Sejid Šerif Džurdžani. Knjiga المواقف El-Mevakif je pod direktnim uticajem knjige Tadžridul-i'tikad.
S perzijskog preveo: Seid Halilović
[1]Šejh Išrak je živeo svega 37 godina, i iluminacijsku misao je osnovao pri kraju svog života, dok je mnoge knjige napisao u mlađim godinama. Upravo, zbog toga, postoji samo jedna njegova knjiga koja je zasnovana potpuno na iluminacijskim osnovama. (op. prev.)